Kamienica rezydencjalna

Kamienica rezydencjonalna Arcybractwa Miłosierdzia przy ul. Siennej w Krakowie.
Ks. Piotr Skarga. Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.
Ks. Mikołaj Taranowski. Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.

Kamienica przy ul. Siennej 5 przypomina krakowianom działalność Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego, założonego w dniu 7 X 1584 roku przez księdza Piotra Skargę.

Bractwo Miłosierdzia, tak nazywane do początków XIX wiku, powstało z myślą o niesieniu różnorakiej pomocy materialnej i duchowej ludziom ubogim, wstydzącym się żebrać. Dla celów swej zakrojonej na dużą skalę działalności Bractwo Miłosierdzia, przez swego założyciela ks. Piotra Skargę i pierwszego starszego ks. Mikołaja Taranowskiego kanonika katedralnego, starało się o znalezienie odpowiedniej rezydencji w pobliżu kościoła Św. Barbary, gdzie „koncentrowało się życie religijne Bractwa”. Z chwilą powołania w 1587 roku, do życia także Banku Pobożnego (zwanego Komorą Potrzebnych), pożyczającego ludziom ubogim pieniądze pod zastaw bez procentu, potrzeba lokalu własnego stała się koniecznością. Oprócz kosztowności zastawiano głównie garderobę i przedmioty ulegające niszczeniu. Na ich przechowywanie potrzebny był odpowiedni magazyn. Dzięki zabiegom ks. Taranowskiego udało się Bractwu zakupić kamienicę tzw. Szarą (róg ul. Siennej i Stolarskiej), pierwotnie należącą do rodziny Salomonów.

Posiadający tę kamienicę od 1525 roku jako ostatni spadkobierca Mikołaj Salomon, dziedzic Modlnicy, sprzedał ją w roku 1551 Hieronimowi Sapale, rajcy lwowskiemu. Po bezdzietnej śmierci Sapały w 1576 roku kamienica przeszła w spadku na jego rodzeństwo i ich dzieci Z uwagi na to, że pewne osoby nie chciały dopuścić do zakupu kamienicy przez Bractwo, ks. Taranowski wykupywał poszczególne części wspomnianej kamienicy poprzez osoby sobie życzliwe i oddane idei Bractwa Miłosierdzia. Do takich należeli: Krzysztof Gozdowic, wójt prawa wyższego, Kasper Okurowski, syndyk krakowski i pisarz bracki Daniel Zajdlic. Kamienicę wykupiono z rąk wszystkich spadkobierców w latach 1589-1597 za sumę 2622 zł. W 1603 roku zgłosiła się jeszcze jedna spadkobierczyni, dla której Bractwo rezer­wowało pieniądze w kwocie 310 zł. Sumę tę pokryło Bractwo z ofiar ludzi składających pienią­dze na ten cel i z ofiar składanych na Bank Pobożny. W pierwszym rzędzie ks. Taranowski nie szczędził swoich własnych dochodów.

Już po częściowym wykupieniu kamienicy przez podstawione osoby od 1589 roku, Bractwo przystąpiło do robót adaptacyjnych. Budynek był w bardzo złym stanie. Niektóre partie wymagały całkowitej przebudowy. Główny remont został zakończony w roku 1595 za cenę 3581,20 groszy. Należy zwrócić uwagę, że kwota wydana na remont przewyższała wartość kamienicy. W okresie tych kilku lat przygotowano łącznie z wyposażeniem salę na zebrania, sklepy zastawnicze, klejnotowy i sukienny, biura dla urzędników oraz mieszkania do ich dyspozycji. Tylko nieliczną część pomieszczeń podnajmowano w celu uzyskania pieniędzy na jałmużny dla ubogich.

Od czasu głównego remontu z końca XVI wieku wygląd zewnętrzny kamienicy przy ul. Siennej 5 nie uległ większym zmianom. Prowadzono głównie prace adaptacyjne wewnątrz budynku. Tylko zagospodarowanie podwórca i oficyn zmieniło całkowicie ich pierwotny wygląd, szczególnie po dokupieniu przez Arcybractwo z końcem XIX wieku kamienicy od ul. Stolarskiej nr 3. W ciągu kolejnych remontów zlikwidowano w podwórcu stajnię na 12 koni, wozownię, szopę i studnię.
Po remoncie kamienicy w XVI i XVII wieku dopiero w XIX wieku w latach 1852-1855 Arcybractwo założyło szeroki plan konserwacji i renowacji budynku. Niestety, szczupły fundusz kamieniczny nie pozwolił na przeprowadzenie wszystkich zaplanowanych prac proponowanych przez budowniczych: Teofila Żebrawskiego, Feliksa Księżarskiego i Ignacego Hercoka. Prowadzono prace adaptacyjne wewnątrz budynku i naprawiono zupełnie zniszczone zwieńczenie dachowe a dach pokryto w części blachą, w części dachówką.

W latach 1864-1865 przy okazji renowacji sal posiedzeń zbudowano również nowe schody kamienne z galerią na I piętrze i 3 nowe stopnie przed bramą główną. Schody wykonał Walery Gadomski, majster kamieniarski i rzeźbiarz, prace murarskie zaś, związane z przerabianiem schodów, Ludwik Beym, budowniczy. W 1866 roku planowano budowę nowych schodów na II piętro. Do realizacji tego zamierzenia doszło w w 10 lat później. Według planów przedłożonych 3 IX 1875 rok przez ks. Juliana Bukowskiego i Ludwika Beyma, zatwierdzonych przez Magistrat 16 I 1876 r., przystąpiono do nowej reperacji kamienicy. Bardzo szeroki plan restauracyjny Magistrat ograniczył do 3 punktów: 1) położenia posadzki w sieni głównej i korytarzu I piętra; 2) wybudowania nowych schodów żelaznych na II piętro i nowych ganków żelaznych; 3) pokrycia oficyny nowym dachem ogniotrwałym. Robotami miał kierować Ludwik Beym, a nadzór budowlany powierzono radcy Józefowi Lasockiemu. Ozdobne, żełazne schody na II piętro, zwykłe schodki żelazne z podworca na I piętro i na strych wykonał M. Peterseim, fabrykant machin w Krakowie. On też dostarczył części z żelaza kutego i lanego do ganków komunikacyjnych I i II piętra. Roboty ciesielskie wykonał majster ciesielski Walenty Kowalski, prace murarskie Ludwik Beym, a pokrycie oficyny blachą cynkową blacharz Filipowicz. W tym też czasie ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego w sklepie sukiennym na parterze ułożono posadzkę z marmuru śląskiego a w sieni parteru i I piętra posadzkę kamienną zakupioną we Wiedniu. Powały belkowe wewnątrz budynku zastąpiono sufitem.

W 1899 roku Arcybractwo dokupiło kamienicę nr 3 przy ulicy Stolarskiej w celu rozszerzeń: pomieszczeń magazynowych dla zastawów sukiennych i zlikwidowania ciasnoty lokali biurowych Banku Pobożnego.

W latach 1900-1901 dotychczasową oficynę południową podniesiono do dwóch pięter i połączono w jedną całość z nowo nabytą kamienicą przy ul. Stolarskiej 3. Tak powstałą kamienicę połączono z kamienicą rezydencjonalną poprzez ganki i nową klatkę schodową z wejściem od podwórca, zbudowaną w miejsce wyburzonej oficyny przylegającej do posesji przy ul. Siennej. Do nowych pomieszczeń przeniesiono magazyn zastawów sukiennych, a magazyny dotychczasowe przekazano do użytku Czytelni Katolickiej im. ks. Piotra Skargi i zezwolono na odbywanie w nich zebrań Konferencji św. Wincentego a Paulo, Sodalicji Mariańskiej, Bractwa Dobrej Śmierci itp. Robotami kierował budowniczy Jacek Matusiński.

Projekt daszku nad figurą umęczonego Chrystusa n rogu kamienicy rezydencjonalnej Arcybractwa Miłosierdzia.

W 1910 roku zlikwidowano bramę wjazdową od ul. Stolarskiej, zostawiając jej zarys dookoła powstałego w tym miejscu okna. W 1925 roku odnowiono fasadę kamienicy Arcybractwa i figurkę Pana Jezusa Miłosiernego na narożniku domu. Zaprowadzono światło elektryczne do sali posiedzeń i sekretariatu, a przed figurką Pana Jezusa umieszczono lampkę, która miała świecić w niedziele i piątki.

W dniu 9 lutego 1935 roku uznano całość budowli domu przy ul. Siennej 5 wraz z dziedzińcem za zabytek podlegający ochronie prawa. Od tego czasu wszelkie remonty miały być uzgadniane z konserwatorem zabytków. W 1936 roku, po uzgodnieniu z Bohdanem Treterem, konserwatorem na województwo krakowskie, pod nadzorem inż. Kazimierza Stroki dokonano gruntownej restauracji budynku. Odnowiono portal renesansowy, sień, klatkę schodową i podwórze, łącznie z fasadami budynków wewnętrznych. Odkryto spod wapna i desek kilka pięknych odrzwi kamiennych, które przywrócono do stanu pierwotnego. W 1938 roku, dom pokryto nową blachą cynkową.

W okresie okupacji i latach powojennych ze względu na trudności finansowe ograniczano się jedynie do drobnych napraw i reperacji.

Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.
Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.
Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.

Chlubą kamienicy Arcybractwa z biegiem czasu stała się sala posiedzeń, zwana sesjonalną lub portretową oraz sklep klejnotowy, zwany również salą klejnotową lub skarbcem.

Sala klejnotowa Arcybractwa Miłosierdzia. W środku żelazna skrzynia na dokumenty, na niej skrzynka na pieniądze i kosztowności. 2
Sala klejnotowa Arcybractwa Miłosierdzia. W środku żelazna skrzynia na dokumenty, na niej skrzynka na pieniądze i kosztowności.
Sala klejnotowa Arcybractwa Miłosierdzia.

Już pod koniec XVI wieku, została urządzona na I piętrze sala posiedzeń, w której zbierali się bracia najpierw raz na tydzień, potem co miesiąc. Tutaj dokonywano wyboru nowego zarządu i tutaj obradowano nad wszystkimi sprawami związanymi z działalnością Arcybractwa i Banku Pobożnego. Pierwotnie do sali posiedzeń wchodziło się z sieni pierwszego piętra po 2 kamiennych schodkach zlikwidowanych w 1876 roku, z chwilą podwyższenia poziomu sieni pierwszego piętra. Do dzisiaj zachował się piękny barokowy portal z podwójnymi dębowymi drzwiami. W zwieńczeniu portalu znajduje się godło Arcybractwa — ręka sypiąca pieniądze z napisem w otoku „Semino metam” (sieję, abym zbierał).

Portal sali portretowej.
Godło Arcybractwa Miłosierdzia nad portalem sali portretowej.
Matka Boska Bolesna. Sala portretowa.
Pan Jezus wskrzeszający Łazarza. Sala portretowa.
Święty Mikołaj. Sala portretowa Arcybractwa Miłosierdzia.
Pan Jezus na Krzyżu. Sala portretowa.

W ciągu wieków sala posiedzeń nabierała coraz piękniejszego wyglądu. Wnętrze ozdobiono pilastrami, między którymi rozwieszono portrety fundatorów, protektorów i dobrodziejów Arcybractwa, poczynając od ks. Piotra Skargi i ks. Mikołaja Taranowskiego. Z biegiem czasu przybywało portretów. Nad drzwiami wisiały obrazy święte: Matka Boska Bolesna, Pan Jezus wskrzeszający Łazarza i św. Mikołaj. Między oknami od ul. Stolarskiej na lustrze wprawionym w ścianę, składającym się z 12 tafli, wisiała Pasja drewniana. Obradowano przy wielkim marmurowym stole. Płócienny sufit rozpięty był na tzw. podsiebitce (deski przybite do belek stropowych). Według inwentarza z 1808 roku na suficie w dużej środkowej ramie figurował herb Bractwa, w ośmiu małych okrągłych ramach wymalowano symboliczne wizerunki obrazujące uczynki miłosierne. Według relacji z 1852 roku w dużej ramie zamiast herbu widniało Oko Opatrzności. Nad nim umieszczono napis: „Qui dat escam omni carni quoniam in aeternum misericordia eius” (Psalm 133). Pod Opatrznością widniała dewiza Arcybractwa „Semino metam” oraz poniżej napisy „Mons Pietatis” i „Mons Dei”.

Opis sklepienia sali portretowej z 1852 r. Archiwum Państwowe w Krakowie.

W czasie remontu sali posiedzeń w 1864 roku malarz Józef Cholewicz przemalował symboliczne wizerunki uczynków miłosiernych co do ciała w stylu barokowego iluzjonizmu.

Uczynki miłosierne. Sklepienie sali portretowej.
4 - Podróżnych w dom przyjąć. Sklepienie sali portretowej.
1 - Głodnych nakarmić. Sklepienie sali portretowej.
5 - Więźniów uwalniać. Sklepienie sali portretowej.
2- Spragnionych napoić. Sklepienie sali portretowej.
6 - Chorych odwiedzać. Sklepienie sali portretowej.
3 - Nagich przyodziać. Sklepienie sali portretowej.
7 - Umarłych grzebać. Sklepienie sali portretowej.

Jego 2 projekty środkowego obrazu, wyobrażające wiarę, nadzieję i miłość, nie zostały przyjęte. Duża rama środkowa została pusta. Dopiero w 1884 roku z okazji 300-lecia Arcybractwa Miłosierdzia umieścił w niej artysta malarz Kazimierz Pochwalski ogromne malowidło symboliczne obrazujące historię założenia Bractwa Miłosierdzia. Przedstawia ono ks. Piotra Skargę obejmującego ramieniem Magdalenę Stolarkę z dziećmi, ubogiego proszącego o wsparcie, wojewodzinę Barzynę sypiącą pieniądze i Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewodę krakowskiego, wręczającego ks. Skardze dokument fundacyjny na posagi.

Niezrealizowane projekty środkowego obrazu na sklepieniu sali portretowej. Archiwum Państwowe w Krakowie.
Niezrealizowane projekty środkowego obrazu na sklepieniu sali portretowej. Archiwum Państwowe w Krakowie. 2
Obraz pędzla Kazimierza Pochwalskiego na środku sklepienia sali portretowej.

Również w 1864 roku Gustaw Linquist wymalował olejno ściany i pilastry sali posiedzeń oraz wykonał roboty pozłotnicze i snycerskie. Wszystkie portrety ujął w pozłacane ramy. Cholewicz przeprowadził konserwację portretów, dostosowując ich wielkość do jednakowych ram. Jan Tabulski wyposażył salę w nowe meble obite skórą; dostosowane wymiarami do wnętrza sali posiedzeń i odnowił dotychczasowe meble zabytkowe. Zlikwidowano wówczas wielkie okno lustrzane z Pasją. Po dwu stronach Pasji z biegiem lat umieszczono portrety Helclów i Lasockich.

Portrety Helclów i Lasockich po obu stronach Pasji. Sala portretowa.

Następną konserwację sali posiedzeń, łącznie z odnowieniem obrazów i wybudowaniem nowego pieca kaflowego, przeprowadzono w 1937 roku. W okresie międzywojennym można było ją zwiedzać za zgodą urzędników Arcybractwa.

Żelazne drzwi do sali klejnotowej Arcybractwa Miłosierdzia.

 

Biskup Jakub Zadzik. Sala portretowa.

Do sali klejnotowej, usytuowanej na parterze po prawej stronie z oknem od podwórca, wchodziło się przez żelazne drzwi umieszczone w kamiennym portalu. Początkowo wyposażenie sali było bardzo prymitywne. Kosztowne zastawy, skarb i kapitał pieniężny Bractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego oraz dokumenty fundacyjne przechowywane były w skrzyniach drewnianych i żelaznych. Zabezpieczenie nie było wystarczające W 1692 roku za pieniądze, uzyskane z zapisu biskupa Jakuba Zadzika na Bank Pobożny, przeprowadzono remont sklepu klejnotowego. Wyposażono go w 16 drewnianych szaf, przystosowanych wymiarami do wnętrza, wykonanych prze stolarza Wojciecha Brzoskwinię. Na drzwiach modrzewiowych do tych szaf, wykonanych prze stolarza Jerzego, prawdopodobnie o nazwisku Hankisz, wymalowali Aleksander Trycjusz, malarz królewski, i Stanisław Gortaczyński postacie alegoryczne przedstawiające: prawo, wieczność , łaskę , niewinność, oszustwo , staranność , pokój , ubóstwo, bogactwo, prawdę, pokorę, wstrzemięźliwość, męstwo, roztropność, spawiedliwość, splendor.

Lex (prawo). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Pax (pokój). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Aeternitas (wieczność). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Pauperitas (ubóstwo). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Fortitudo (męstwo). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Gratia (łaska). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Abundantia (bogactwo, dostatek). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Prudentia (roztropność). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Innocentia (niewinność). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Veritas (prawda). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Iustitia (sprawiedliwość). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Fraus (oszustwo, podstęp). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Humilitas (pokora). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Splendor. Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Diligentia (gorliwość, staranność, pilność). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.
Temperantia (wstrzemięźliwość). Malowidło na szafie w sali klejnotowej.

Sklepienie sali ozdobiono 5 medalionami, zawierającymi sceny ewangeliczne i alegoryczne, symbolizujące działalność Bractwa. W ciągu wieków polichromia sali klejnotowej uległa zniszczeniu. Przyczynę łuszczenia się malowidła widział Bohdan Treter w nadmiernej wilgoci sali i nieopalaniu w zimie. W 1932 roku zalecił ciągłe wietrzenie sali, umiarkowane ogrzewanie w zimie i natychmiastową konserwację sklepienia i naprawę sali. Na interwencję Tretera Urząd Wojewódzki przydzielił Arcybractwu pewną dotację. Nie ma jednak wiadomości, czy przeprowadzono wówczas konserwację skarbca. Dopiero po wojnie, tuż przed rozwiązaniem Arcybractwa, w latach 1955-1957 z inicjatywy miejskiego konserwatora zabytków w Krakowie przeprowadzono konserwację polichromii ściennych i malowideł na szafach.

Malowidła na sklepieniu sali klejnotowej. 1
Malowidła na sklepieniu sali klejnotowej. 2
Malowidła na sklepieniu sali klejnotowej. 3
Malowidła na sklepieniu sali klejnotowej. 4
Malowidła na sklepieniu sali klejnotowej. 5

W sali rezydencjonalnej przechowuje się chorągiew procesyjną Arcybractwa Miłosierdzia i laski noszone przez wizytatorów w czasie procesji. Przedmioty te pochodzą z XVII wieku, najprawdopodobniej z daru Mikołaja Zebrzydowskiego.

Obraz Pana Jezusa na chorągwi procesyjnej Arcybractwa Miłosierdzia.
Laska wizytatorska Arcybractwa Miłosierdzia. Awers głowicy.
Laska wizytatorska Arcybractwa Miłosierdzia. Rewers głowicy z napisem „Bądźcie miłosierni jako Ojciec wasz”.

Warto dodać, że kamienica przy ul. Siennej 5 od początku jej posiadania przez Bractwo Miłosierdzia na mocy przywilejów królewskich zwolniona była od wszelkich powinności na rzecz dworu królewskiego, czy też miasta. Ten immunitet utrzymał się poprzez wieki aż do likwidacji Arcybractwa w 1960 roku decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 30 IX o rozwiązaniu Arcybractwa i konfiskacie majątku. 30 X 1989 r. kamienica przy ul. Siennej 5 została przywrócona prawowitemu właścicielowi przez Urząd Dzielnicowy Kraków Śródmieście. W dniu 4 grudnia 1989 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych stwierdziło nieważność swojej decyzj z roku 1960.

W pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku odnowiono elewację kamienicy rezydencjonalnej przy ul. Siennej 5. W 2011 r. odnowiono elewację kamienic przy ul. Stolarskiej 1 i 3, a w roku 2012 przystąpiono do remontu kapitalnego wnętrza kamienicy rezydencjonalnej. Prace remontowe częściowo były i są pokrywane ze środków Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa.

Krystyna Jelonek-Litewka