O nas
Modlitwa i miłosierdzie, oto dwa główne filary, na których ks. Piotr Skarga oparł budowę Arcybractwa, dlatego obok miłosiernych uczynków stawiał pobożność, obok jałmużny obowiązek odmawiania pacierzy, słuchania mszy świętej, uczęszczania do Najświętszych Sakramentów, niewinność i oczyszczenie z grzechów uważał za warunek dobrze czynienia, pożytek bliźnich łączył ze zbawieniem duszy, dobro doczesne z wiecznym”. Tak scharakteryzował dwa główne cele Arcybractwa ks. Henryk Książarski, kaznodzieja katedralny krakowski i wizytator Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego, w kazaniu wygłoszonym w 1859 r. z okazji 275 rocznicy założenia tej organizacji.
Modlitwa i obrzędowość religijna zachowały poczesne miejsce w życiu Bractwa Miłosierdzia, tak jak to było w bractwach średniowiecznych. Zebrania zaczynały się modlitwą i odczytywaniem przepisanych tekstów o miłosierdziu. Co miesiąc odbywały się msze święte brackie śpiewane z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, nadto trzy msze święte w roku za zmarłych braci i siostry. Ten porządek nabożeństw został — łącznie ze statutem Bractwa – zatwierdzony przez nuncjusza Hipolita Aldobrandiniego w 1588 r. i przez papieża Grzegorza XIV w 1591 r. , którzy nadali braciom i innym osobom uczestniczącym w tych nabożeństwach oraz braciom nawiedzającym kościół św. Barbary w dniu jego patronki, w rocznicę konsekracji kościoła, w Nowy Rok, w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i w dniu Wszystkich Świętych..
Warunkiem uzyskania odpustu było, między innymi odmówienie przepisanych modlitw, które miały ścisły związek z odrodzeniem Kościoła, zapoczątkowanym przez Sobór Trydencki. Bracia uzyskać mogli r odpusty z tytułu pobożnych praktyk religijnych, w rodzaju towarzyszenia Najświętszemu Sakramentowi niesionemu do chorych, uczestniczenia w pogrzebach braci i w procesjach brackich.
Procesje brackie odbywały się w Wielki Czwartek i Wielki Piątek. Pierwszego dnia procesja udawała się do ogrójca na cmentarzu kościoła Mariackiego, zaś następnego dnia do siedmiu kościołów krakowskich. Natomiast w Wielką Sobotę, po zakończeniu obrzędów kilku uczestników procesji, ubranych w wory zbierało jałmużny na potrzeby Bractwa. Dokładny opis takiej procesji znajduje się w rejestrze członków Bractwa. W procesji brali także udział: król Zygmunt III, nuncjusz papieski Marchio Malaspina, biskup krakowski kardynał Jerzy Radziwiłł i szereg dostojników duchownych i świeckich. W procesji natomiast w 1504 r. brał udział Dymitr carewicz moskiewski, a następnie, razem z Mikołajem Zebrzydowskim wojewodą krakowskim i innymi dostojnikami, ubrany w wór, zbierał kwestę. W czasie procesji bracia nieśli sztandar z wizerunkiem Zbawiciela, ufundowany przez Mikołaja Zebrzydowskiego.
Wszystkie te nabożeństwa brackie miały piękną oprawę muzyczną. W kościele św. Barbary występowała kapela ze śpiewakami, składająca się z 12 osób: kapelmistrza, organisty, puzonisty quarpuzonisty, dwóch skrzypków, kornecisty, basisty, tenorzysty, alcisty i dwóch dyszkantów.
Początkowo wydatki na nabożeństwa brackie i muzykę pokrywano z ogólnego funduszu jałmużnianego, potem jednak ks, Adam Makowski SI, ojciec duchowny Bractwa Miłosierdzia, za zezwoleniem władz zakonnych i po uzgodnieniu ze starszym założył osobny fundusz na nabożeństwa i muzykę w kościele św. Barbary. W bardzo krótkim czasie, w zyskał szereg zapisów fundacyjnych złożonych na powyższy cel. Fundacjami tymi do r. 1655 zarządzał sam ks. Makowski, potem przekazał w zarząd Bractwu Miłosierdzia. W 1730 r. na skutek zadłużenia się funduszu na muzykę, stałą kapelę rozwiązano. Przy większych uroczystościach korzystano z usług wynajętych muzyków i śpiewaków. W 1774 r. kiedy rozwiązano zakon oo. Jezuitów, ilość nabożeństw brackich w kościele św. Barbary (oddanym teraz w zarząd Kongregacji Kupieckiej) zmniejszyła się, a muzyka ustała. Biskup Turski w czasie wizytacji kanonicznej w 1796 r. stwierdził, że „oziębłość ducha religii wcisnęła się aż do tego w pierwiastkach swoich najdoskonalszego Zgromadzenia”. Ustalił więc obowiązek odprawiania czterech mszy św. suchedniowych wotywnych z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, za dobrodziejów Bractwa, żywych i zmarłych.
Na ograniczenie praktyk religijnych z końcem XVIII i w I połowie XIX w., obok przyczyn obiektywnych, wpłynęły idee oświeceniowe, a później dziewiętnastowieczny liberalizm. Zostały zaniechane obowiązkowe pacierze codzienne i wspólne praktyki religijne, zaprzestano kwest, a dzieło miłosierdzia oparto na procentach od kapitałów. Arcybractwo stało się instytucją filantropijną. Ożywienie ducha religijnego w II połowie XIX w. nie pozostało bez wpływu na życie religijne Arcybractwa, które w roku 1887. przybrało sobie za patronkę Matkę Bożą Bolesną. Od tej pory, oprócz wspomnianych mszy świętych suchedniowych, odprawiano również uroczystą mszę świętą bracką z wystawieniem Najświętszego Sakramentu w święto Patronki w piątek przed Niedzielą Palmową. Pełne uczestnictwo w tej mszy umożliwiło braciom uzyskanie odpustu zupełnego na mocy brewe papieża Leona XIII z dnia 2 marca 1888 r. Po wznowieniu działalności Arcybractwa w 1989 r. te msze święte odprawiane są w kościele św. Piotra i Pawła w święto liturgiczne Matki Bożej Bolesnej w dniu 15 września. Po mszy świętej członkowie Arcybractwa modlą się przy sarkofagu ks. Piotra Skargi i składają wieńce tam i pod pomnikiem Skargi na placu św. Magdaleny, naprzeciwko kościoła.
Przez cały długi okres działalności Bractwa, później Arcybractwa Miłosierdzia, w kościele św. Barbary i innych kościołach Krakowa odprawiano msze święte w intencjach wyznaczonych przez fundatorów w zapisach przekazanych na rzecz Arcybractwa. Ofiarodawcy przeznaczali zwykle część swego zapisu na odprawianie mszy świętych za dusze zmarłych dobrodziejów Arcybractwa lub samych ofiarodawców i ich rodzin. Z kwot przeznaczonych na te msze święte utworzono fundusz na nabożeństwa, do którego wcielono pod koniec XIX w. kwoty pozostałe z dawnego funduszu na muzykę.
Odprawiania mszy św. fundacyjnych zaniedbano po kasacie zakonu jezuitów przy kościele św. Barbary. Niektóre zapisy przeniesiono do innych kościołów, np. kapucynów. Pod koniec XIX w., po uporządkowaniu i przeliczeniu zapisów fundacyjnych i po powrocie jezuitów do kościoła św. Barbary, przywrócono szereg mszy św. fundacyjnych. Nie trwało to jednak długo. Po I wojnie światowej i dewaluacji majątku Arcybractwa odprawiano nadal tylko niektóre z nich, a więc msze św. z zapisu Kirchmeiera co roku w dniu 3 listopada i msze św. za Annę i Ludwika Helclów w rocznicę ich śmierci. Msze św. za Helclów, wraz z mszą św. odprawianą w dwudziestym dniu każdego miesiąca w kościele Mariackim przed Chrystusem Ukrzyżowanym za duszę Wandy z Włodków hr. Bobrowskiej, fundatorki z 1938 r. przetrwały okres II wojny światowej i dotrwały do roku 1960, kiedy to władze komunistyczne zlikwidowały Arcybractwo.
Mówiąc o życiu religijnym i obrzędach Arcybractwa należy wspomnieć także o uroczystych obchodach związanych z ważniejszymi rocznicami z życia ks. Skargi, z rocznicami założenia Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego. Od roku 1834 postanowiono obchodzić rocznicę powstania Arcybractwa co 25 lat. Uroczystości rocznicowe połączone były z procesjonalnym przemarszem braci ze sztandarem Arcybractwa, w pierwszymdniu do kościoła św. Barbary, gdzie odprawiano nabożeństwa dziękczynne, a w drugim dniu do kościoła św. Piotra i Pawła celem oddania hołdu swemu założycielowi przy jego grobie. Z tej okazji rozdawano dodatkowo jałmużny, pieniądze na posagi, a Bank Pobożny oddawał pewną ilość zastawów bez zwrotu długów.
Z okazji 250-lecia śmierci ks. Skargi w 1862 r. polski rzeźbiarz z Rzymu Oskar Sosnowski zaofiarował Arcybractwu sporządzoną przez siebie rzeźbę założyciela Arcybractwa. Rzeźbę tę, z uwagi na koszty i trudności transportu, Arcybractwo sprowadziło dopiero w 1868 r. Transport opłacał ówczesny starszy Arcybractwa Ludwik Helcel, znany ze swej ofiarności. Pieniądze zebrane na ten cel przez braci złożono na fundusz Banku Pobożnego, Pomnik ks. Skargi stanął w katedrze na Wawelu, skąd w czasie jej restauracji został przeniesiony do kościoła św. Piotra i Pawła.
Szczególnie uroczyście obchodziło Arcybractwo 300-lecie swego założenia w 1884 r. i 300-lecie śmierci ks. Piotra Skargi w 1912 r.
Pierwsza z tych uroczystości rozpoczęła się w dniu 21 X 1884 r. Stosownie do wcześniej ogłoszonego programu obchodów, przed godziną 10 rano ulicę Sienną zapełnili uczestnicy pochodu. W sali posiedzeń Arcybractwa na I piętrze zgromadziła się Rada Arcybractwa ze starszym ks. Teofilem Midowiczem, kanonikiem katedralnym na czele, wizytatorzy, bracia i goście zaproszeni. Po odmówieniu modlitwy brackiej, uformował się pochód, który przemaszerował ulicą Sienną i Rynkiem do kościoła św. Barbary ze śpiewem Kto się w opiekę. Straż pożarna otwierała i zamykała pochód. Za strażą szły sieroty i ubodzy Towarzystwa Dobroczynności i chłopcy z zakładu św. Józefa, a dalej cechy krakowskie z dwudziestoma chorągwiami. Między szpalerem chorągwi kroczyli członkowie Arcybractwa, a następnie duchowieństwo świeckie i zakonne. Za nimi szli wizytatorzy i pisarz Banku Pobożnego, niosąc ufundowane w XVII w. przez Mikołaja Zebrzydowskiego laski wizytatarskie z napisem „Estote misericordes sicut et Pater vester”, potem szedł wizytator niosący starożytną chorągiew bracką, dalej ks. Julian Bukowski, proboszcz kościoła św. Anny, radca Arcybractwa z księgą wpisową braci od 1584 r., a dopiero w następnej kolejności szli: starszy, podstarszy, wizytatorzy, radcy Arcybractwa i goście zaproszeni. Mszę św. celebrował bp Albin Dunajewski, kazanie wygłosił ks. Jackowski, prowincjał jezuitów. Po nabożeństwie i odśpiewaniu Te Deum pochód w tym samym porządku, co poprzednio, wrócił do domu Arcybractwa, gdzie ks. biskup wygłosił okolicznościowe przemówienie i udzielił błogosławieństwa. Ubogim rozdano chleby ułożone wcześniej u stóp Chrystusa Ukrzyżowanego w korytarzu I piętra. Następnego dnia pochód, w którym uczestniczyli ponadto uczniowie szkół gimnazjalnych i seminariów krakowskich, korzystający ze stypendiów udzielanych z funduszów Arcybractwa, wyruszył do kościoła św. Piotra i Pawła. Tutaj starszy Arcybractwa ks. Midowicz w asyście księży jezuitów odprawił nabożeństwo żałobne za duszę ks. Piotra Skargi. Przed ustawionym na środku kościoła katafalkiem stała chorągiew bracka. Chorągwie cechowe otaczały go wokoło. Na nabożeństwie był obecny bp Albin Dunajewski, który poprowadził kondukt żałobny do grobu ks. Piotra Skargi w podziemiu kościoła.
Trzechsetną rocznicę założenia Arcybractwa uczczono wybiciem okolicznościowego medalu z wizerunkiem ks. Skargi, opracowaniem Książki Pamiątkowej Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego przez ks. Ignacego Polkowskiego, Leona Cyfrowicza i Jana Gwiazdomorskaego oraz zorganizowaniem taniej kuchni dla ubogich.
Jeszcze okazalej obchodzono 300-lecie śmierci ks. Piotra Skargi. Do przygotowania uroczystości skargowskich Arcybractwo Miłosierdzia zaprosiło przedstawicieli duchowieństwa, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Umiejętności i różnych stowarzyszeń i organizacji religijnych. Już w 1911 r. zawiązał się komitet obchodów ku czci ks. Skargi, na którego czele stanął prezes Akademii Umiejętności, Stanisław Tarnowski. Obchodom patronował książę biskup Adam Stefan Sapieha.
Zjazd skargowski przerodził się w wielką manifestację religijną i patriotyczną. Ściągnął do Krakowa wiele osób z terenów dawnej Rzeczypospolitej. Zjazd trwał trzy dni, od 25 do 27 września 1912 roku. Poprzedziły go trzydniowe nabożeństwa żałobne w kościele św. Piotra i Pawła oraz komisyjne otwarcie trumienki z doczesnymi szczątkami założyciela Arcybractwa, odnalezionej w 1814 r. w krypcie św. Piotra i Pawła w Krakowie pod wielkim ołtarzem. Kraków przybrał odświętną szatę. W ciągu dni zjazdu odbywały się nabożeństwa: w katedrze na Wawelu (25 IX) celebrowane przez ks. biskupa Nowaka, sufragana krakowskiego, w kościele św. Barbąry (26 IX) odprawione przez superiora tego kościoła. Dzień 27 września – rocznica śmierci Skargi – był kulminacyjnym punktem zjazdu. Sklepy i warsztaty katolickie były zamknięte. Procesja z domu Arcybractwa przybyła do kościoła św. Piotra i Pawła, gdzie mszę św. uroczystą odprawił książę biskup Sapieha, a kazanie wygłosił arcybiskup ormiański ze Lwowa Józef Teodorowicz.
Następnie odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci ks. Piotra Skargi na domu arcybrackim, ufundowaną staraniem Arcybractwa oraz Towarzystwa Miłośników Krakowa. W tym również dniu ks. biskup Sapieha położył kamień węgielny pod budowę domu im. Piotra Skargi przy ul. Krupniczej dla młodzieży rękodzielniczej, o który zabiegał ks. Kuznowacz, założyciel i opiekun Związku Katolickiej Młodzieży Rękodzielniczej. Arcybractwo przyczyniło się finansowo do budowy tego domu kwotą 2000 koron. Po raz drugi trumienkę ze szczątkami ks. Skargi otwarto 12 III 1936 r. tj. w czterechsetną rocznicę jego urodzin. Uroczystość ta połączona była z nabożeństwem w intencji wyniesienia na ołtarze wielkiego opiekuna ubogich.
W 1984 r. obchodzono 400-lecie Arcybractwa. choć nie tak uroczyście, jak 300-lecie w 1884 r. W użytkowanej przez Klub Inteligencji Katolickiej sali portretowej urządzono wystawę i sesję naukową poświęconą działalności rozwiązanego w 1960 r. stowarzyszenia. W czasie tych obchodów Zbigniew Chojnacki zwrócił się publicznie do ks. kardynała Franciszka Macharskiego z prośbą o rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego założyciela Arcybractwa. W przeddzień 390 rocznicy śmierci ks. Piotra Skargi, w 2001 r. Arcybractwo Miłosierdzia ufundowało pomnik ks. Piotra Skargi, który stanął na Placu św. Magdaleny, naprzeciw kościoła św. Piotra i Pawła. Twórcą pomnika jest prof. Czesław Dźwigaj. Proces beatyfikacyjny rozpoczęli po latach ks. jezuici, w Roku Skargowskim 2012. Arcybractwo Miłosierdzia zobowiązało się do pomocy zakonowi w tym dziele.
W Roku Skargowskim brat starszy Aleksander Litewka i Krystyna Jelonek-Litewka, oboje historycy z zawodu, zamieścili w wydanej przez OO. Jezuitów księdze pamiątkowej opracowanie o działalności Arcybractwa Miłosierdzia w dawnych wiekach i obecnie, korzystając w znacznej mierze z drukowanej monografii Arcybractwa, opracowanej przez Krystynę Jelonek-Litewkową w 1984 r. W czasie sesji naukowej w Ignatianum Krystyna Jelonek-Litewka wygłosiła referat naukowy na podobny temat, będący także wspólnym opracowaniem jej i męża.
Krystyna Jelonek-Litewka